Sağlık Bilgisi ve Trafik Kültürü-1

1. Çevre Sağlığı ve Risk Faktörleri

Çevresel faktörler, insan sağlığını doğrudan etkileyen en önemli unsurlardandır. Atık yönetimi, kimyasal ve biyolojik tehditler bu başlık altında incelenmektedir.

1.1. Atık Yönetimi ve Çevresel Kirlilik

Atıklar, toprağı, suyu ve havayı kirleterek insan ve diğer canlıların sağlığını tehdit eden temel bir çevre sorunudur.

Genel Atıkların Etkileri

Çöpler ve atıklar, çevreye yayıldığında insanlarda kanser, sağırlık, cilt hastalıkları, hormonal bozukluklar, çocuklarda ise gelişim ve zekâ gerilikleri gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. DSÖ verilerine göre, her yıl beş yaşın altındaki 3 milyon çocuk, hava ve su kirliliği gibi çevresel sorunlar nedeniyle hayatını kaybetmektedir.

Özel Atık Türleri

Piller: Evsel çöplerle karıştırılmamalı, ayrı olarak toplanmalıdır. Doğaya sızan ağır metaller, kanser, böbrek rahatsızlıkları ve karaciğer sorunlarına neden olabilir.
Tıbbi Atıklar: "Dikkat Tıbbi Atık" ve "Uluslararası Biyotehlike" amblemleri bulunan özel poşetlerde toplanmalıdır. Bu atıklar, yaralanma, enfeksiyon ve çevre kirliliği riski taşıdığından, ayrıştırıldıktan sonra geri dönüşümleri yapılmalıdır.

Atıkların Ayrıştırılması

Tıbbi, tehlikeli, ambalaj ve evsel nitelikli atıklar, kaynağında renkli poşet ve kutular kullanılarak ayrıştırılmalıdır.

Resim: Renkli Çöp Kutuları

Aşağıdaki tablo, bazı atıkların doğada yok olma sürelerini göstermektedir:

1.2. Sağlığı Tehdit Eden Kimyasal ve Biyolojik Etmenler

Kanserojen Maddeler: Kansere neden olan maddelere "kanserojen" denir. Kanser, bir organdaki hücrelerin kontrolsüz bölünmesiyle oluşan tümörlerdir. Günümüzde birçok kimyasal maddenin kansere neden olduğu bilinmektedir.
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO): Bir canlının gen diziliminin değiştirilmesiyle elde edilen organizmalardır. GDO'lu mısır ve soyadan üretilen fruktoz, yağ, glikoz şurubu gibi ürünler ile gofret, çikolata, bebek maması gibi hazır gıdalarda bulunabilirler. Bilim insanları, GDO'lu gıdaların insan sağlığına potansiyel olarak zararlı olabileceğini, uzun vadede alerjik ve toksik etkiler yaratabileceğini belirtmektedir.
Vektörler: Hastalık yapan mikroorganizmaları insanlara taşıyan ve bulaştıran sinek, sivrisinek, kene, bit, pire gibi canlılardır. Sıtma, tifo, veba gibi vektörlerle yayılan birçok hastalığın aşısı bulunmamaktadır. Bu nedenle mücadelede kimyasal kontrol ve aşılama işlemleri önem taşır.

2. Koruyucu ve Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Sağlık hizmetleri, hastalıklar ortaya çıkmadan önce önlem almayı (koruyucu hizmetler) ve ortaya çıktıktan sonra iyileştirmeyi (tedavi edici hizmetler) amaçlayan bütüncül bir yapıya sahiptir.

2.1. Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Kişinin ve toplumun sağlığını korumaya yönelik hizmetlerdir ve üç ana başlıkta incelenir:

Birincil Koruma: Hastalıkların ortaya çıkmasını önlemeye yöneliktir. Aşılanma, aile planlaması, genetik danışmanlık ve sağlık eğitimi bu kapsama girer.
İkincil Koruma: Hastalık belirtileri ortaya çıktığında erken teşhis edilerek hastalığın ilerlemesini önlemeyi amaçlar. Sağlık taramaları ve uygun tedavi bu aşamada kritik rol oynar.
Üçüncül Koruma: Hastalığın olumsuz sonuçlarını sınırlandırmak, sakatlıkları önlemek ve hastanın yaşam kalitesini artırmak için yapılan çalışmalardır. Fiziksel tıp ve rehabilitasyon hizmetleri üçüncül korumaya örnektir.

2.2. Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Hastalıkların iyileştirilmesine yönelik tıbbi müdahalelerdir ve üç basamakta sunulur:

Birinci Basamak: Aile hekimlikleri, toplum sağlığı merkezleri ve 112 acil sağlık sistemini kapsar. Ayakta teşhis ve tedavi hizmetleri verilir.
İkinci Basamak: Hastanelerde yatarak verilen teşhis ve tedavi hizmetleridir.
Üçüncü Basamak: Özel dal hastaneleri ve daha karmaşık tedavilerin uygulandığı uzmanlaşmış merkezlerdir.

Resim: Tedavi edici sağlık hizmetlerinin baamakları

2.3. Hasta Hakları

Resim: Hasta hakları

Hastaların sağlık hizmetleri sürecinde sahip olduğu temel haklar şunlardır:

Başvuru ve Dava Hakkı: Sağlık haklarının ihlal edildiğini düşünen her bireyin şikâyet ve dava hakkı vardır.
Bilgilerin Gizli Tutulması Hakkı: Tüm hastaların, tedavileri ile ilgili bilgilerin gizli tutulmasını isteme hakkı vardır.
Tedaviyi Reddetme ve Durdurma Hakkı: Hastalar, hekim tarafından önerilen tedaviyi reddetme veya durdurma hakkına sahiptir.
Şikâyet Kanalları: Hastalar, şikayetlerini hastanelerin "Hasta Hakları Birimleri"ne, Sağlık Bakanlığı'nın hastahaklari.saglik.gov.tr adresine veya SABİM Alo 184 hattına bildirebilirler.

3. Akılcı İlaç Kullanımı (AİK)

Akılcı İlaç Kullanımı, doğru ilacın, doğru zamanda, doğru dozda ve uygun maliyetle kullanılmasını ifade eder. Bu, küresel bir halk sağlığı politikasıdır.

Önemi

DSÖ'ye göre dünya genelinde ilaçların %50'den fazlası uygun olmayan şekilde reçetelenmekte, temin edilmekte veya satılmaktadır. Hastaların yarısı da ilaçlarını doğru şekilde kullanmamaktadır.

AİK İlkeleri:

İlaç kullanımı, doğru teşhisi koyan bir hekim tarafından başlatılmalıdır.
Hastanın alerjik durumu sorgulanmalı, en etkili ve güvenli ilaç seçilmelidir.
İlaç, reçetede belirtilen süre ve dozda kullanılmalıdır.
Antibiyotikler, viral enfeksiyonlarda etkili olmadığından bu durumlarda kullanılmamalıdır.
İlaçlar çocukların ulaşamayacağı, ışık ve nemden korunaklı yerlerde saklanmalıdır.

Yerel Projeler:

Gaziantep'te yürütülen "İlaçları Doğru Kullanalım Projesi", toplumda AİK bilincini artırmayı, gereksiz ilaç kullanımını ve buna bağlı riskleri (örn. antibiyotik direnci) azaltmayı amaçlamıştır.

4. Kişisel Hijyen ve Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma

Kişisel hijyen, bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemede en etkili yöntemlerden biridir. Bağışıklık sistemini güçlü tutmak ve zoonotik hastalıklara karşı bilinçli olmak da büyük önem taşır.

4.1. El, Vücut ve Gıda Hijyeni

El ve Tırnak Temizliği: Bulaşıcı hastalıklar en sık eller aracılığıyla yayılır. Bu nedenle eller, özellikle yemek hazırlamadan önce, tuvaletten sonra ve dışarıdan eve gelince en az 20 saniye boyunca sabunla yıkanmalıdır.
Gıda Hijyeni: Su ve besinler yoluyla tifo, kolera, hepatit A gibi hastalıklar bulaşabilir. Bunu önlemek için içme suyu temiz olmalı; sebze ve meyveler bol su ile yıkanmalı; gıdalar tamamen pişirilmeli ve son kullanma tarihlerine dikkat edilmelidir.
Dövme ve Piercing Riskleri: Steril olmayan koşullarda yapıldığında dövme ve piercing, tetanos, hepatit B, hepatit C ve HIV (AIDS) gibi ciddi hastalıkların bulaşmasına neden olabilir.

4.2. Bağışıklık ve Aşılama

Vücudun hastalıklara karşı direncine bağışıklık denir.

Aktif Bağışıklık: Hastalığı geçirerek veya aşı yoluyla kazanılır. Uzun sürelidir.
Pasif Bağışıklık: Antikorların vücuda dışarıdan verilmesiyle (örneğin serum) sağlanır. Kısa sürelidir.

Aşının Tarihi

Dünyada ilk aşı, 1796'da Edward Jenner tarafından geliştirilen çiçek aşısıdır. Türkiye'de ise ilk kuduz aşısı Dr. İbrahim Refik Saydam tarafından uygulanmıştır.

4.3. Hayvanlardan Bulaşan Hastalıklar (Zoonozlar)

Kuduz: Enfekte bir hayvanın ısırmasıyla bulaşan ölümcül bir viral hastalıktır. Isırılan bölge hemen sabunlu su ile yıkanmalı ve en yakın sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.
Kuş Gribi: Kanatlı hayvanlardan insanlara bulaşabilen viral bir hastalıktır. Belirtileri ateş, öksürük ve solunum güçlüğüdür.
Brusella: Sığır, koyun, keçi gibi hayvanlardan çiğ süt ve süt ürünlerinin tüketilmesiyle bulaşır. Tedavisi uzun süreli antibiyotik kullanımını gerektirir.
Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA): Kene ısırmasıyla bulaşan viral bir hastalıktır. Ateş, baş ve kas ağrısı gibi belirtilerle başlar ve kanamalara yol açabilir. Kene tutunması durumunda kene ezilmemeli, kimyasal uygulanmamalı ve bir sağlık kuruluşunda çıkartılmalıdır.

5. Sağlıklı Yaşam Biçimi: Beslenme ve Fiziksel Aktivite

Sağlıklı bir yaşam sürdürmenin temelinde yeterli ve dengeli beslenme ile düzenli fiziksel aktivite yer alır.

5.1. Fiziksel Aktivitenin Faydaları

Düzenli fiziksel aktivite, kronik hastalıkların önlenmesi ve genel sağlık durumunun iyileştirilmesi için vazgeçilmezdir.

Kas ve eklem esnekliğini korur.
Vücut duruşunu düzeltir ve kemik erimesini (osteoporoz) önler.
Kolesterol ve trigliserit düzeylerini etkileyerek kalp hastalığı riskini azaltır.
Kan şekerinin kontrolüne yardımcı olur.
Metabolizmayı hızlandırarak kilo alımını önler.

5.2. Yeterli ve Dengeli Beslenme

Vücudun ihtiyaç duyduğu besin ögelerinin yeterli miktarda ve doğru zamanlarda alınmasıdır. Besinler dört ana grupta toplanır:

Süt ve Süt Ürünleri: Protein ve kalsiyum açısından zengindir.
Et, Yumurta, Kuru Baklagiller: Protein, demir ve B vitaminleri kaynağıdır.
Sebze ve Meyveler: Vitamin ve mineral deposudur.
Tahıllar: Başta karbonhidrat olmak üzere temel enerji kaynağıdır.

Dengeli beslenme için her öğünde bu dört gruptan da besinler tüketilmelidir. Özellikle günün en önemli öğünü olan kahvaltı atlanmamalıdır.

5.3. Sağlıksız Beslenme Alışkanlıkları ve Obezite

Aşırı Tüketim Riskleri: Aşırı yağlı, şekerli ve tuzlu yiyeceklerin tüketimi obezite, kalp-damar hastalıkları, diyabet ve kanser gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açar.
Tuz Tüketimi: DSÖ, günlük tuz tüketiminin 5 gramın altında olmasını önerirken, Türkiye'de yapılan "SALTurk 2" çalışmasına göre bu miktar kişi başı günlük 15 gramdır. Aşırı tuz tüketimi, yüksek tansiyon ve kemik erimesi riskini artırmaktadır.
Obezite ve Beden Kitle İndeksi (BKİ): Obezite, vücutta sağlığı bozacak ölçüde aşırı yağ birikmesidir. BKİ, bir kişinin kilosunun boyuna göre normal olup olmadığını gösteren bir parametredir. Formülü: BKİ = Kilo (kg) / Boy² (m²).

Aşağıdaki tablo BKİ aralıklarını ve anlamlarını göstermektedir:

Resim: BKİ Aralıkları

Beden Kitle Endeksi Hesaplama Aracı

Video: Sağlığınıza dair bir rehber.

Ses: Çevre Kirliğinden Kuduz Aşısına, Türkiye'nin Temel Sağlık Kılavuzunu Yeniden Keşfet!

Çalışma Soruları

Dünya Sağlık Örgütüne göre sağlığın tanımı nedir?

"Sağlık" yalnızca hastalık ya da engelliliğin olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik halidir.

Çevresel kirliliğin insan sağlığı üzerindeki temel etkileri nelerdir?

Çevresel kirlilik, toprağı, suyu ve havayı kirleterek insan sağlığını tehdit eder. Bu kirlilik; kanser, bağışıklık sistemi bozuklukları, hormonal hastalıklar, çocuklarda ise gelişim ve zeka gerilikleri gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.

"Akılcı İlaç Kullanımı" kavramını tanımlayınız.

Akılcı İlaç Kullanımı, doğru hastaya, doğru ilacın, doğru dozda ve doğru sürede, hekim kontrolünde verilmesidir.

Kişisel hijyenin önemini açıklayınız.

Kişisel hijyen, hem bireyin kendi sağlığını hem de başkalarının sağlığını korumak için yapılan öz bakım uygulamalarıdır.

Aktif bağışıklık ve pasif bağışıklık arasındaki temel farklar nelerdir?

Aktif bağışıklık, kişinin hastalığı geçirmesi veya aşılanması sonucu vücudun kendi antikorlarını üretmesiyle oluşan uzun süreli bir bağışıklıktır. Pasif bağışıklık ise kişiye dışarıdan hazır antikorların verilmesiyle sağlanan, hemen etki gösteren ancak kısa süreli olan bir bağışıklık türüdür.

Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklardan (zoonoz) biri olan Kuduz'un bulaşma yolunu, belirtilerini ve tedavi yaklaşımını özetleyiniz.

Kuduz, enfekte bir hayvanın (genellikle köpek) salyası yoluyla, özellikle ısırıkla bulaşan ölümcül bir viral hastalıktır. Virüs, sinir sistemine yerleşerek huzursuzluk, ateş, felç ve hidrofobi (su korkusu) gibi belirtilere neden olur. Isırıldıktan hemen sonra aşı tedavisine başlanması hayati önem taşır.

Yeterli ve dengeli beslenme için gerekli olan dört ana besin grubunu sayınız.

Süt ve süt ürünleri
Et, yumurta ve kuru baklagiller
Sebze ve meyveler
Tahıllar

Beden Kitle İndeksi (BKİ) nedir?

Beden Kitle İndeksi (BKİ), bir yetişkinin kilosunun boyuna göre normal olup olmadığını gösteren bir parametredir.

2.Basamak sağlık hizmetlerinin verildiği kurumlara 2 tane örnek veriniz.

Devlet hastaneleri
Eğitim ve araştırma hastaneleri
Özel hastaneler
Üniversite hastaneleri

Hayvanlardan bulaşan hastalıklara 3 tane örnek veriniz.

Kuduz, Kuş gribi, Brusella, Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi

Çöpler ve atıkların çevreye yayılması sonucu insanlarda oluşturabileceği hastalıklar neler olabilir? İki tanesini yazınız.

Kanser, sağırlık, cilt hastalıkları, hormonal bozukluklar, çocuklarda gelişim ve zeka geriliği.